معدن طلا برای بیماران خاص!
به گزارش دکتر ایزی، بانکهای خون نادر، گنجینه ای پرارزش برای بیماران خاصی هستند که به گروه خونی کمیاب نیازمندند؛ جایی که هر کیسه خون می تواند حکم نجات جان یک انسان را داشته باشد.
خبرگزاری مهر - گروه سلامت:
در سکوت سرد و استریل بانک خون های نادر کشور، کیسه هایی با برچسب های رمزآلود و کدهای ناشناخته چشم انتظار مأموریتی حیاتی اند؛ نجات جان هایی که با کمترین امکان تطابق خونی، میان مرگ و زندگی معلق مانده اند. وقتی صحبت از گروههای خونی نادر می شود، دیگر پای اعداد و آمار ساده در بین نیست؛ هر واحد خون، نتیجه ساعت ها جست وجو، آزمایش و گاه انتقال بین المللی است. از بین بیشتر از ۲ میلیون اهداکننده فعال در کشور، تنها حدود ۲۵ هزار نفر دارای گروه خونی نادر هستند. از این تعداد، نزدیک به هزار نفر هم در طبقه بندی «بسیار نادر» قرار می گیرند؛ گروه هایی که شاید فقط چند مورد مشابه در کل کشور داشته باشند. همین مساله، ضرورت پایش دقیق، نگهداری طولانی مدت در دمای منفی ۸۰ درجه و حتی تعامل های بین المللی را برای تأمین خون مناسب اجتناب ناپذیر می سازد. در همین جهت خبرنگار مهر با مهدی کرباسی زاده مسئول بخش انجماد خون و خون های نادر سازمان انتقال خون ایران، گفتگویی داشته است.
آقای دکتر به عنوان سوال اول، منظور از گروههای خونی چیست؟
کرباسی زاده: به صورت کلی، گروههای خونی چه نادر و چه شایع زنجیره هایی از آمینواسیدها هستند. این زنجیره ها، مانند سایر پروتئین های موجود در بدن، تحت کنترل ژن ها قرار دارند و ژن ها هم از پدر و مادر به فرزند به ارث می رسند. پدر و مادر می توانند خصوصیت هایی مانند رنگ چشم، رنگ پوست و گروه خونی را به فرزند خود منتقل کنند. گروههای خونی بر مبنای ساختار فضایی و تعداد اجزای تشکیل دهنده شان به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. این گروه ها همراه با ترکیباتی مانند قندها و چربی ها، ساختار کامل گروه خونی هر فرد را می سازند. یکی از مهم ترین گروههای خونی، گروه خونی ABO است که به عنوان گروه اصلی شناخته می شود. سایر گروه ها در دسته فرعی قرار می گیرند؛ مانند عامل Rh (یا همان ارهاش). گروههای خونی دیگری هم وجود دارند که نامهای جالب و گاه منطقه ای دارند یا از نام فردی که آنها را کشف کرده گرفته شده اند. این زنجیره های پروتئینی می توانند به شکل بالقوه سیستم ایمنی بدن را تحریک کنند؛ به این علت آنها را آنتی ژن می نامند.
گروه های خونی به چند دسته تقسیم می شوند و چه گروه از خون ها، خون نادر نام دارد؟
کرباسی زاده: گروههای خونی انسان تنها به سیستم معروف ABO محدود نمی شوند، بلکه در مجموع ۴۷ سیستم گروه خونی شناسایی شده وجود دارد که در کنار ABO، ساختار پیچیده و منحصربه فردی را برای هر فرد ایجاد می کنند. با پیشرفت های علمی و کشف آنتی ژن های جدید، انتظار می رود این تعداد در آینده افزایش یابد. در سیستم ABO، چهار گروه اصلی خونی شامل A، B، AB و O تعریف شده اند. بعلاوه، سیستم فرعی Rh (ارهاش) هم وجود دارد که افراد را به Rh مثبت یا منفی تقسیم می کند. ترکیب این دو سیستم، تنوع قابل توجهی از گروههای خونی را پدید می آورد. اما این پایان ماجرا نیست؛ اضافه شدن سایر سیستم های فرعی مانند Kell، Duffy، Kidd و MNS سبب می شود الگوی ژنتیکی گروه خونی هر فرد، پیچیده و منحصربه فرد باشد. زمانی که مجموعه ای از آنتی ژن ها در بدن یک فرد وجود داشته باشد که در اکثریت جامعه یافت نمی گردد، آن فرد دارای گروه خونی نادر شمرده می شود. نادر بودن گروه خونی درجات مختلفی دارد و بر مبنای شیوع آن در جمعیت، به دسته های نادر، بسیار نادر، کمیاب و بسیار کمیاب تقسیم می شود.
خون طلایی، به چه گروه خونی اطلاق می شود؟
کرباسی زاده: اصطلاح «خون طلایی» به گروه خونی بسیار نادری اشاره دارد که در آن هیچ یک از آنتی ژن های سیستم Rh روی سطح گلبول های قرمز وجود ندارد. نام علمی این گروه خونی "Rh-null" است و واژه "null" به مفهوم "فقدان کامل" است. افراد دارای این گروه خونی بسیار نادر، معمولا کمتر از ۵۰ نفر در سطح جهان هستند. نکته ای که باید به آن توجه کرد، تفاوت میان خون طلایی و "خون بمبئی" است؛ هرچند گاهی این دو اشتباه گرفته می شوند، اما از نظر علمی کاملا متفاوت هستند. خون بمبئی هم یک نوع گروه خونی نادر است که در آن افراد فاقد آنتی ژن H در سیستم ABO هستند، در صورتیکه خون طلایی به فقدان آنتی ژن های سیستم Rh اشاره دارد.
گروه خون بمبئی، به چه گروه خونی اطلاق می شود؟
کرباسی زاده: گروه خونی بمبئی یکی از نادرترین انواع گروههای خونی در جهان شمرده می شود، بطوریکه احتمال وجود این گروه خونی در جمعیت، حدود یک نفر در هر شش میلیون نفر برآورد می شود. برخلاف تصور عمومی، این گروه خونی به هیچ کدام از گروههای متداول ABO تعلق ندارد و تحت عنوان سیستم گروه خونی H شناخته می شود. در حالت طبیعی، ژن H پیش نیاز تشکیل آنتی ژن های گروه خونی A و B است. اما در افراد دارای گروه خونی بمبئی، این ژن وجود ندارد؛ در نتیجه، هیچ یک از آنتی ژن های A، B یا حتی H در سطح گلبول های قرمز آنها دیده نمی گردد. همین مساله سبب می شود که این گروه خونی از نظر ساختاری، کاملا متفاوت و مستقل از سایر گروه ها باشد. چالش اصلی در این افراد، دریافت خون سازگار است؛ چونکه آنها تنها از فردی با همان گروه خونی خاص می توانند خون دریافت نمایند. حتی تزریق خون گروه O منفی – که معمولا به عنوان «دهنده همگانی» شناخته می شود؛ برای این افراد بسیار خطرناک بوده و می تواند عوارض شدید و جبران ناپذیری به همراه داشته باشد. در کنار گروه خونی بمبئی، گروه خونی بسیار نادر دیگری هم وجود دارد که به نام «خون طلایی» یا Rh-null شناخته می شود. این گروه خونی هم تنها از هم گروه خود قابل دریافت است و نیازمند پایش و ذخیره سازی ویژه در مراکز انتقال خون است.
چند مورد خون طلایی در کشور وجود دارد؟
کرباسی زاده: هم اکنون در کشور ما پرونده هایی برای گروههای خونی نادر تشکیل شده است. به عنوان نمونه، برای گروه خونی Rh-null یا همان «خون طلایی»، ۱۰ پرونده فعال وجود دارد. با این وجود، این بدان معنا نیست که همه این افراد قادر به اهدای خون هستند؛ بعضی از آنها به سبب کهولت سن، بیماریهای زمینه ای یا فوت، امکان اهدای خون ندارند. از میان این ۱۰ پرونده، تنها حدود دو تا سه نفر شرایط ضروری جهت اهدای خون را دارند. حتی یکی از این موارد به فردی خارجی مربوط می شود که از کشور اسپانیا برای بیماری در ایران خون ارسال شده و پرونده آن هم در سوابق ثبت شده است. هم اکنون، ۱۳ واحد خون Rh-null به شکل منجمد در بانک خون های نادر کشور ذخیره شده که در صورت نیاز و با رعایت اصول تخصصی، قابل استفاده خواهد بود. این ذخایر به عنوان پشتوانه ای حیاتی برای نجات جان بیماران با گروههای خونی نادر به شمار می روند.
شناسایی افراد با خون نادر و ذخیره سازی آن خون چگونه صورت می گیرد؟
کرباسی زاده: واحد انجماد خون های نادر، محلی است که تخصص و فن آوری در آن بشکل هم زمان به کار گرفته می شود. این مرکز از دو محور علمی اصلی تشکیل شده است: نخست، شناسایی گروههای خونی نادر و دوم، فرایند تخصصی انجماد و نگهداری این خون ها. این دو فرایند، هرچند مرتبط، اما کاملا مستقل و تخصصی هستند. تشخیص گروههای خونی نادر از مسیرهای مختلفی به انجام می رسد. یکی از رایج ترین موارد، هنگام احتیاج به تزریق خون برای بیماران در عمل های جراحی یا اقدامات پزشکی است. در این شرایط، مانند هر تزریق خون دیگر، گروه بندی خون به انجام می رسد. در خلال آزمایش «کراس مچ» که تطابق خونی بین دهنده و گیرنده را بررسی می کند، ممکنست مشخص شود که خون سازگاری برای فرد وجود ندارد. در این مواقع، احتمال وجود یک گروه خونی نادر مطرح می شود. در این مرحله، نمونه فرد جهت بررسی تخصصی به بخش رفرنس ایمونوهماتولوژی سازمان انتقال خون ارسال می شود. در آنجا با بهره گیری از آنتی سرم ها و آزمایش های پیشرفته، نوع دقیق گروه خونی مشخص می شود و در صورت نادر بودن، پرونده ویژه ای برای فرد تشکیل می گردد. ورودی دوم برای شناسایی خون های نادر، بستگان درجه اول این افراد هستند. بعد از شناسایی یک فرد با گروه خونی نادر، سازمان انتقال خون تلاش می کند با والدین، خواهر و برادرهای وی تماس بگیرد و از آنها دعوت کند که برای تعیین گروه خونی خود به مراکز انتقال خون مراجعه نمایند. در صورت دارا بودن همان گروه خونی نادر و شرایط مناسب جسمی، این افراد می توانند خون اهدا کرده و در امتداد ذخیره سازی برای فرد موردنظر یا سایر بیماران مشابه مشارکت کنند. ورودی سوم از میان اهداکنندگان معمول خون شناسایی می شود. در این موارد، به صورت اتفاقی در فرایند گروه بندی کیسه های خون در مراکز انتقال خون، مواردی مشاهده می شود که احتمال نادر بودن گروه خونی را مطرح می کند. این نمونه ها هم جهت بررسی دقیق تر به بخش مرجع سازمان انتقال خون فرستاده می شوند و در صورت تأیید، پرونده نادر بودن آنها هم ثبت می شود. این سه مسیر، ساختار اصلی تأمین، شناسایی و ذخیره سازی خون های نادر را در کشور تشکیل می دهند؛ فرایندی که نیازمند دقت بالا، تخصص علمی، و مشارکت خانواده و جامعه است.
انجماد خون چه مراحلی دارد و تفاوت آن با ذخیره خون چیست؟
کرباسی زاده: بخشی از کارهای تخصصی در سازمان انتقال خون، به شناسایی و انجماد خون های نادر اختصاص دارد؛ دو فرایند علمی مجزا که در عین حال، مکمل یکدیگرند. در صورتیکه بخش تشخیص گروههای خونی نادر تا حد زیادی برای جامعه علمی و حتی افکار عمومی شناخته شده است، فرایند انجماد خون و ذخیره سازی بلند مدت آن همچنان کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ موضوعی که متخصصان این حوزه تلاش دارند بیشتر از پیش به آن پرداخته شود. فرایند انجماد خون زمانی شروع می شود که یک واحد خون به عنوان «کاندید ذخیره سازی بلندمدت» شناسایی می شود. از آنجائیکه خون متراکم قرمز (Packed RBC) در حالت مایع فقط برای مدت ۳۵ تا ۴۲ روز و در دمای یخچال قابل نگهداری است، امکان نگهداری طولانی مدت به این شیوه وجود ندارد، بخصوص در رابطه با خون های نادر که هم به سختی یافت می شوند و هم کاربردشان به موارد خاص محدود است. در این مرحله، خون از زنجیره توزیع عمومی خارج و وارد فرایند انجماد می شود. در این فرایند، ماده محافظ ویژه ای به نام «گلیسرول» به خون افزوده می شود. سپس کیسه های خون در بسته بندی خاصی در فریزرهایی با دمای منفی ۶۵ تا منفی ۸۵ درجه سانتی گراد قرار می گیرند. در این شرایط، قابلیت نگهداری خون تا مدت ۱۰ سال فراهم می شود. در صورت نیاز، گلیسرول از خون جدا شده و گلبول های قرمز در محلول فیزیولوژی معلق می شوند تا آماده تزریق باشند. این فرآیند پیچیده، دقیق، و هزینه بر است، اما از نگاه بیمار، تنها یک کیسه خون آماده تزریق دیده می شود؛ همان گونه که باید باشد. از لحظه ای که پزشک احتمال وجود گروه خونی خاص را مطرح می کند تا آن زمان که یک واحد خون آماده در اختیار بیمار قرار می گیرد، زنجیره ای پیچیده و پرهزینه طی می شود. با این وجود، با افتخار اعلام می نماییم که در قسمت ما، هر واحد خون منجمد چند میلیون تومان هزینه در بر دارد، اما این خدمات به صورت کامل و مجانی در اختیار بیماران قرار می گیرد.
بانک خون های منجمد چه مقدار خون نادر ذخیره دارد؟
کرباسی زاده: هم اکنون، در بانک خون های منجمد، ۳۷۴ واحد خون نگهداری می شود که از این تعداد، ۱۴۰ واحد جز گروههای بسیار نادر هستند. تنها از گروه خونی خاص Rh-null یا همان "خون طلایی"، ۱۳ واحد خون منجمد دردسترس است. با وجود کمیاب بودن این منابع، خوشبختانه تابحال هیچ موردی نداشته ایم که بیماری نیازمند خون نادر باشد و ما نتوانسته باشیم آنرا تأمین نماییم. در بعضی موارد، به جای استفاده از خون منجمد، از اهداکنندگان شناسایی شده که گروه خونی نادر دارند دعوت می نماییم تا خون تازه و گرم اهدا کنند. این خون ها به سرعت به شهر مقصد ارسال می شود و مزیت بالاتری در وضعیت درمانی دارد.
در تأمین و انتقال خون های نادر با چه چالش های مواجه هستید؟
کرباسی زاده: در حوزه گروههای خونی خاص، مشکل کمبود خون به صورت مستقیم نداریم، اما فرایند نگهداری و انتقال این خون ها با موانعی روبرو است. نگهداری این نوع خون ها نیازمند فریزرهای بسیار پیشرفته و گرانقیمت است که تأمین آنها مستلزم منابع ارزی قابل توجهی است. در مواردی، با خرابی این تجهیزات مواجه می شویم که سبب کاهش ظرفیت نگهداری می شود. همینطور دستگاه هایی که برای آماده سازی خون برای انجماد یا تزریق استفاده می شود، تجهیزات تخصصی و ست های یک بارمصرف خاصی دارند که تأمین آنها هم بخصوص باتوجه به شرایط ارزی کشور، با چالش هایی هم راه است. خوشبختانه تابحال با وجود همه این مشکلات، کمبودی نداشتیم که منجر به صدمه به بیماران شود، اما این چالش ها همچنان وجود دارند و احتیاج به توجه جدی دارند اما یکی از مسایل جدی ما در انتقال خون به استانهای دورافتاده است. در بعضی موارد خون آماده داریم، اما به سبب نبود پرواز یا وسیله نقلیه مناسب، امکان ارسال بموقع وجود ندارد. بخصوص در استان هایی مانند خوزستان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، فارس و خراسان که مصرف فرآورده های خونی خاص بالاست، مشکلات انتقال بسیار جدی است. ارسال خون برای جراحی ها باید حداکثر در بازه ۲۴ ساعته صورت گیرد، اما محدودیت های پروازی، بخصوص این که شرکت های هواپیمایی تنها هواپیماهای باری را برای این کار می پذیرند و از پذیرش در پروازهای مسافربری امتناع می کنند، مشکلاتی به وجود آورده است. برخی استانها حتی هفته ای تنها یک پرواز باری دارند، که همین مساله سبب تأخیر در اعمال جراحی اورژانسی می شود. امیدواریم با اطلاع رسانی دقیق، چاره ای برای این مشکل حیاتی پیدا شود تا بیماران در هیچ نقطه ای از کشور، از دریافت بموقع خون محروم نمانند.
ارسال فرآورده های خونی با بهره گیری از چه نوع هواپیماهایی منتقل می شوند؟
کرباسی زاده: چالش های گوناگونی در انتقال خون های خاص به استانهای دور وجود دارد و ما خواهان تسهیل در استفاده از انواع هواپیماها برای ارسال سریع فرآورده های خونی هستیم. هم اکنون، تنها هواپیماهای باری مجاز به حمل خون هستند، در صورتیکه خیلی از هواپیماهای مسافربری هم به بخش های یخچال دار مجهز هستند که می توانند فرآورده های خونی را در دمای مناسب نگهداری کنند. اگر امکان استفاده از این ظرفیت ها فراهم گردد، میتوان فرآورده های خونی را سریع تر به مراکز درمانی رساند و در موارد اورژانسی جان بیماران را نجات داد. مساله ما نگهداری نیست، بلکه مبحث اصلی، محدودیت های پروازی و عدم پذیرش این محموله ها در پروازهای مسافربری است. هم اکنون فقط هواپیماهای باری این فرآورده ها را قبول می کنند و این مساله در عمل سبب تأخیر در ارسال خون به مناطق دوردست می شود. ایران از سال ۱۳۸۹ عضو کارگروه خون های نادر انجمن بین المللی انتقال خون (ISBT) شد که متشکل از حدود ۳۰ کشور است. اعضای این گروه متعهد هستند در مواقع ضروری، با یکدیگر همکاری کرده و در تأمین خون های نادر مشارکت کنند. در یکی از موارد، احتیاج به یک واحد خون نادر از گروه RH-null( خون طلایی) بود که در ایران موجود نبود. همکاران بخش انجماد خون و خون های نادر با کشورهای مختلف تماس گرفتند و در نهایت از اسپانیا موفق به تهیه این واحد شدند. متاسفانه زمانی که خون به دست ما رسید، بیمار که یک خانم جوان اهل بوشهر بود، فوت کرده بود؛ این تجربه تلخ نشان میدهد که اگر سازوکارهای لجستیکی و همکاریهای بین المللی تسهیل شوند، میتوان جان بیماران را در وضعیت حساس نجات داد.
آیا آنهایی که خون نادر دارند، گرفتار بیماری خاصی هستند؟
کرباسی زاده: افراد دارای گروه خونی نادر لزوماً بیمار نیستند. آنها مانند سایر مردم ممکنست در اثر سوانح، تصادفات یا اعمال جراحی مختلف مثل جراحی قلب، به خون نیاز پیدا کنند. تفاوت در هنگام تزریق خون نمایان می شود؛ جایی که مشخص می شود هر نوع خونی برای آنها سازگار نیست. در صورتیکه فرد دارای گروه خونی نادر از قبل شناسایی شده باشد، ارتباط او با مراکز انتقال خون بسیار آسان تر خواهد بود. این مراکز با اطلاع رسانی به بخش انجماد خون، فرایند آماده سازی و ارسال خون سازگار را آغاز می کنند.
چالشی در مورد تجهیزات یا بودجه وجود داشته که تا به امروز هم حل نشده است؟
کرباسی زاده: خوشبختانه بخش انجماد سازمان انتقال خون ایران به آخرین تکنولوژی های روز دنیا مجهز است و از نظر تجهیزات اصلی مشکلی وجود ندارد. اما چالش اصلی، تأمین مواد مصرفی و ست های یکبار مصرف است که برای آماده سازی، انجماد و گلیسرول زدایی خون استفاده می شوند. این ست ها بسیار گرانقیمت هستند و تنها یک شرکت در دنیا آنها را تولید می کند. علاوه بر هزینه بالا، تأمین این مواد به سبب مسایل ارزی، تحریم ها و محدودیت های تجاری بین المللی، با دشواری های زیادی هم راه است. گاهی حتی بعد از تخصیص ارز، به سبب مشکلات حمل و نقل یا گمرک، مواد دیر به دست ما می رسد. با وجود همه این چالش ها، خوشبختانه تابحال کمبودی که منجر به صدمه به بیماران شود، نداشته ایم. اما تأمین این تجهیزات و مواد، انرژی و منابع زیادی از سازمان، بخصوص بخش انجماد خون، می طلبد. امیدواریم بتوانیم در آینده در این زمینه به خودکفایی برسیم.
چرا خون های فرستاده شده به خارج برای تهیه دارو، داروهایش به صورت مجانی به مردم باز نمی گردد؟
کرباسی زاده: برخی تصور می کنند چون خون به شکل مجانی اهدا می شود، تمام فرآورده های خونی و داروهایی که از آن تولید می شود هم باید به شکل مجانی در اختیار بیماران قرار گیرد. اما حقیقت اینست که خدماتی که در فرایند آماده سازی خون عرضه می شود، همچون مراحل پیشرفته فرآوری، آزمایش های ایمنی، کنترل کیفی، و استفاده از تجهیزات خاص، بسیار پیچیده، زمان بر و پرهزینه است. هزینه ای که بابت خون در سیستم درمانی دریافت می شود، در حقیقت هزینه فرآوری و آماده سازی خون است، نه خود خون. این مساله مشابه فرایند پالایش نفت خام است که برای تبدیل به فرآورده قابل استفاده، احتیاج به فناوری، انرژی و نظارت دارد. در مواردی، هزینه ای که بیمار می پردازد مربوط به خدمات بیمارستانی مانند تزریق، نگهداری و استفاده از تجهیزات است که ارتباطی به سازمان انتقال خون ندارد. در هر صورت، هدف اصلی سازمان انتقال خون، تأمین خون سالم و کافی برای همه نیازمندان است، نه کسب درآمد.
منبع: drez.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب